Strokufangar á ferð.

 

Sunnudagskvöld í nóvember 1957 er bankað þéttingsfast á útidyrnar hjá Guðmundi Axelssyni á Ragnheiðarstöðum í Gaulverjabæjarhreppi.  Hann var í rólegheitum að borða kvöldmat með konu sinni. Úti reynast vera þrír menn, nokkuð móðir og sveittir. Guðmundur kannaðist strax við einn sem hafði verið vinnumaður hjá honum á bænum skamma hríð. Það kom fljótt uppúr dúrnum að þeir höfðu allir þrír strokið af Litla- Hrauni líkt og Guðmund grunaði. Þeir koma allir inn og trúlega verið boðið að fá sér hressingu. Fangarnir höfðu allan tímann augastað á og vöktuðu sveitasímann. Gættu þess vel að húsráðendur kæmust ekki í tólið að segja til um ferðir þeirra. Ekki er uppgefið hvað fór á milli þeirra en seint um kvöldið hurfu þeir allir út í náttmyrkrið. Húsráðandi hafði þá samband við lögregluna og lét Guðmundur vita hverjir voru á ferð. Gat hann lítið sagt til um ferðir þeirra eða hvert þeir stefndu út í vetrarnóttina. Ekki var hafin leit um nóttina, en lögregla látin vakta Ölfusárbrú.

Það er ekki nýtt að í umræðu sé bágt ástand húsnæðis og aðstöðu á Litla – Hrauni.
Lesa má blaðgreinar um nákvæmlega slík mál frá t.d. 1935, 1956 og 1993. Strok úr fangelsinu voru nokkuð algeng á þessum árum. Slíkt gerist. Sagan geymir strok úr rammbyggðum fangelsum víða um heim, bæði ofan jarðar og jafnvel neðan.
Sama aðferð var notuð 1935 og 1993 (etv. oftar). Verkfærum var stolið af verkstæði fangelsisins. Járnsög og þjalir notaðar til að saga rimla . Fangarnir sem komu við á Ragnheiðarstöðum 1957 náðu að stinga af á matmálstíma, losuðu auðveldlega járnrim í útihliði og voru þá sloppnir út.
Árið 1956 var húsnæðið sagt orðið í mikilli niðurníðslu. Dómsmálaráðherra skipaði nefnd sama ár til að kanna ástand í fangelsismálum. Formaður hennar var Páll Hallgrímsson sýslumaður Árnesinga. Í skýrslu nefndarinnar kemur ýmisisleg fram - t.d. fullyrt að fangar hafi náð að brugga landa innan veggja á Hrauninu og jafnvel selja á Eyrarbakka. Jafnframt er þess getið í skýrslu að þarna hafi lengst af verið vinnuhæli og staðurinn þjónað vel sem slíkur en sé ekki hannaður sem rammbyggt fangelsi. Vegna hraklegs ástands væri húsnæðið einfaldlega illa mannhelt sem fangelsi. Jafnvel klefar með óvirkar læsingar. Gamla stefið, meiri fjárveitingar skorti. Eflaust einnig verið undirmannað í gæslu. Árið 1993 verða uppþot og einnig strok úr fangelsinu. (Sagt frá því í ágætri grein Sigurðar Boga blaðamanns í Morgunblaðinu 13. Janúar 2024). Í kjölfar þess var i raun gerð í fyrsta sinn alvöru mannheld girðing umhverfis svæðið, einnig reist nýbygging og stækkun.

 

Morguninn eftir mættu strokufangar aftur á sama stað að Ragnheiðarstöðum, hressir og hvíldir . Höfðu þeir þá um nóttina sofið í beitarhúsum nokkuð frá bænum og grafið sig þar heyið. Er þeir komu benti Guðmundur þeim á hversu tilgangslaus þessi tilraun væri að komast undan. Þeir sögðust tilbúnir að fá bílfar með honum aftur vesturúr, með skilyrðum. Hringdu þeir í Sýsluskrifstofuna og sögðust myndu koma átakalaust til baka ef að refsing þeirra yrði milduð. Neitun barst um að nokkuð væri hægt væri að gefa loforð um slíkt á þessu stigi. Ventu þeir þá sínu kvæði í kross og sögðu yfirvaldinu að mikið þyrfti að hafa fyrir að ná þeim aftur í fangelsið og skelltu á. Þeir ruku síðan á dyr og hófu göngu norður engjar á Ragnheiðarstöðum og áleiðis að Miklavatnsmýri.
Ég hitti Bæhrepping fyrir stuttu síðan sem varð vitni að för þeirra ungur að árum. Það fréttist fljótt um hreppinn af ferðum fangannna og skyggni var þannig að hægt var að fylgjast með för frá nokkrum bæjum .
Frá Selfossi voru sendir tveir bílar „mannaðir röskleika mönnum“ eins og það var orðað í Morgunblaðinu. Unga drengnum frá Skógsnesi varð minnisstætt að þeir voru allir í þá daga klæddir í síða frakka. Líkt og fyrrnefndur sveitungi sagði er slíkur klæðnaður ekki hentugur í íslensku kargaþýfi og hvað þá í spretthlaupi að elta unga menn. Þetta er dágóð vegalengd að ganga upp Miklavatnsmýrina. Voru fangarnir orðnir all rjóðir í framan er þeir komu að Hamarsveginum. Einn var orðinn sínu mest mæddur og náðist á þeim slóðum. Sá veitti ekki mótspyrnu. Hinir tveir héldu ótrauðir áfram og tókst ekki að handsama þá.
Áfram var haldið í norð-vestur átt og næst tekin stefnan að Saurbæ (nú i eyði) sem er austan við Vorsabæjarhjáleigu. Þangað var aldrei vegasamband í vegakerfi hreppsins. Þar bjó þá Ívar Guðmundsson bóndi einn á jörð sinni. Opnuðu fangarnir þar hurð og höfðust við inni í hlöðu og hugðust verjast af hörku.
Á nágrannabæ, Hamri bjó þá Kristmundur Sigfússon með konu sinni Ólöfu Ólafsdóttur fá Syðra – Velli og börnum. Hann hafði unnið á Litla – Hrauni, eða tengst þar Vinnuhælinu og þekkti til. Var hann fenginn til liðs við mennina sem eltu fangana að Saurbæ. Að sögn tókst honum með lagni að tala þá til. Endaði þar flótti þessara ungu manna og þeir gáfu sig fram.
Ekki var þó öllu lokið, þó handteknir væru. Einn þessara þriggja manna var ættaður frá Akureyri og i honum mikil óeirð. Hafði tekið þátt í öllum flóttatilraunum frá Hrauninu þá um haustið og árin á undan - sem voru allnokkrar. Er komið var að Litla – Hrauni um kvöldið frá Saurbæ, tókst honum að slíta sig frá fangavörðum og hvarf einn út í náttmyrkrið enn á ný. Aftur var sett lögregluvakt á Ölfusárbrú, ekki ekki fer sögum af því hvenær eða hvar þessi fangi fannst, en hann mun þó hafa náðst að lokum.